6. นทีกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา

อตฺถาย วต เมติอาทิกา อายสฺมโต นทีกสฺสปตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตนา โรปิตสฺส อมฺพรุกฺขสฺส ปฐมุปฺปนฺนํ มโนสิลาวณฺณํ เอกํ อมฺพผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล อุรุเวลกสฺสปสฺส ภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ อนิจฺฉนฺโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตีหิ ตาปสสเตหิ สทฺธิํ เนรญฺชราย นทิยา ตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา วิหรติฯ นทีตีเร วสนโต หิสฺส กสฺสปโคตฺตตาย จ นทีกสฺสโปติ สมญฺญา อโหสิฯ ตสฺส ภควา สปริสสฺส เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ อทาสิฯ ตํ สพฺพํ ขนฺธเก (มหาว. 36-39) อาคตเมวฯ โส ภควโต อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. 54; สํ. นิ. 4.28) อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.44.81-87) –

‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

ปิณฺฑาย วิจรนฺตสฺส, ธารโต อุตฺตมํ ยสํฯ

‘‘อคฺคผลํ คเหตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, อทาสิํ สตฺถุโน อหํฯ

‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺฐ นราสภ;

ปตฺโตมฺหิ อจลํ ฐานํ, หิตฺวา ชยปราชยํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, อคฺคทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺเต ปน ปติฏฺฐิโต อปรภาเค อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ทิฏฺฐิสมุคฺฆาตกิตฺตนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[340]

‘‘อตฺถาย วต เม พุทฺโธ, นทิํ เนรญฺชรํ อคา;

ยสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, มิจฺฉาทิฏฺฐิํ วิวชฺชยิํฯ

[341]

‘‘ยชิํ อุจฺจาวเจ ยญฺเญ, อคฺคิหุตฺตํ ชุหิํ อหํ;

เอสา สุทฺธีติ มญฺญนฺโต, อนฺธภูโต ปุถุชฺชโนฯ

[342]

‘‘ทิฏฺฐิคหนปกฺขนฺโท, ปรามาเสน โมหิโต;

อสุทฺธิํ มญฺญิสํ สุทฺธิํ, อนฺธภูโต อวิทฺทสุฯ

[343]

‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปหีนา เม, ภวา สพฺเพ วิทาลิตา;

ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคิํ, นมสฺสามิ ตถาคตํฯ

[344]

‘‘โมหา สพฺเพ ปหีนา เม, ภวตณฺหา ปทาลิตา;

วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติฯ –

อิมา ปญฺจ คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อตฺถาย วต เมติ มยฺหํ อตฺถาย วต หิตาย วตฯ พุทฺโธติ สพฺพญฺญุพุทฺโธฯ นทิํ เนรญฺชรํ อคาติ เนรญฺชราสงฺขาตํ นทิํ อคญฺฉิ, ตสฺสา นทิยา ตีเร จ มม ภาตุ อุรุเวลกสฺสปสฺส อสฺสมํ อุปคโตติ อธิปฺปาโยฯ

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยสฺสาห’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺสาติ ยสฺส พุทฺธสฺส ภควโตฯ ธมฺมํ สุตฺวานาติ จตุสจฺจปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา, โสตทฺวารานุสาเรน อุปลภิตฺวาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ วิวชฺชยินฺติ ‘‘ยญฺญาทีหิ สุทฺธิ โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ วิปรีตทสฺสนํ ปชหิํฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิํ วิวชฺชยินฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยชิ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยชิํ อุจฺจาวเจ ยญฺเญติ ปากฏยญฺเญ โสมยาควาชเปยฺยาทิเก นานาวิเธ ยญฺเญ ยชิํฯ อคฺคิหุตฺตํ ชุหิํ อหนฺติ เตสํ ยญฺญานํ ยชนวเสน อาหุติํ ปคฺคณฺหนฺโต อคฺคิํ ปริจริํฯ เอสา สุทฺธีติ มญฺญนฺโตติ เอสา ยญฺญกิริยา อคฺคิปาริจริยา สุทฺธิเหตุภาวโต สุทฺธิ ‘‘เอวํ เม สํสารสุทฺธิ โหตี’’ติ มญฺญมาโนฯ

อนฺธภูโต ปุถุชฺชโนติ ปญฺญาจกฺขุเวกลฺเลน อวิชฺชนฺธตาย อนฺธภูโต ปุถุชฺชโน หุตฺวา วนคหนปพฺพตคหนาทีนิ วิย ทุรติกฺกมนฏฺเฐน ทิฏฺฐิเยว คหนํ ทิฏฺฐิคหนํ , ตํ ปกฺขนฺโท อนุปวิฏฺโฐติ ทิฏฺฐิคหนปกฺขนฺโทฯ ปรามาเสนาติ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ปรามสนโต ปรามาสสงฺขาเตน มิจฺฉาภินิเวเสนฯ โมหิโตติ มูฬฺหภาวํ ปาปิโตฯ อสุทฺธิํ มญฺญิสํ สุทฺธินฺติ อสุทฺธิํ มคฺคํ ‘‘สุทฺธิํ มคฺค’’นฺติ มญฺญิสํ มญฺญิํฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อนฺธภูโต อวิทฺทสู’’ติฯ ยสฺมา อวิชฺชาย อนฺธภูโต, ตโต เอว ธมฺมาธมฺมํ ยุตฺตายุตฺตญฺจ อวิทฺวา, ตสฺมา ตถา มญฺญินฺติ อตฺโถฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปหีนา เมติ เอวํภูตสฺส ปน สตฺถุ สมฺมุขา จตุสจฺจคพฺภํ ธมฺมกถํ สุตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชนฺตสฺส อริยมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน มยฺหํ ปหีนาฯ ภวาติ กามภวาทโย สพฺเพปิ ภวา อริยมคฺคสตฺเถน วิทาลิตา วิทฺธํสิตาฯ ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคินฺติ อาหวนียาทิเก อคฺคี ฉฑฺเฑตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺยตาย สพฺพสฺส จ ปาปสฺส ทหนโต ทกฺขิเณยฺยคฺคิํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ชุหามิ ปริจรามิฯ ตยิทํ มยฺหํ ทกฺขิเณยฺยคฺคิปริจรณํ ทธินวนีตมถิตสปฺปิอาทินิรเปกฺขํ สตฺถุ นมสฺสนเมวาติ อาห ‘‘นมสฺสามิ ตถาคต’’นฺติฯ อถ วา ชุหามิ ทกฺขิเณยฺยคฺคินฺติ ทายกานํ ทกฺขิณาย มหปฺผลภาวกรเณน ปาปสฺส จ ทหเนน ทกฺขิเณยฺยคฺคิภูตํ อตฺตานํ ชุหามิ ปริจรามิ ตถา กตฺวา ปริจรามิ, ตถา กตฺวา ปริหรามิฯ ปุพฺเพ อคฺคิเทวํ นมสฺสามิ, อิทานิ ปน นมสฺสามิ ตถาคตนฺติฯ

โมหา สพฺเพ ปหีนา เมติ ทุกฺเข อญฺญาณาทิเภทา สพฺเพ โมหา มยฺหํ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา, ตโต เอว ‘‘ภวตณฺหา ปทาลิตาฯ วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ ตีสุ ปเทสุ เม-สทฺโท อาเนตฺวา โยเชตพฺโพฯ

นทีกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. คยากสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปาโต มชฺฌนฺหิกนฺติอาทิกา อายสฺมโต คยากสฺสปตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญายตเน อสฺสมํ กาเรตฺวา วนมูลผลาหาโร วสติฯ เตน จ สมเยน ภควา เอโก อทุติโย ตสฺส อสฺสมสมีเปน คจฺฉติฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต เวลํ โอโลเกตฺวา มโนหรานิ โกลผลานิ สตฺถุ อุปเนสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ทฺวีหิ ตาปสสเตหิ สทฺธิํ คยายํ วิหรติฯ คยายํ วสนโต หิสฺส กสฺสปโคตฺตตาย จ คยากสฺสโปติ สมญฺญา อโหสิฯ โส ภควตา สทฺธิํ ปริสาย เอหิภิกฺขูปสมฺปทํ ทตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. 54) โอวทิยมาโน อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.45.8-14) –

‘‘อชิเนน นิวตฺโถหํ, วากจีรธโร ตทา;

ขาริยา ปูรยิตฺวานํ, โกลํหาสิํ มมสฺสมํฯ

‘‘ตมฺหิ กาเล สิขี พุทฺโธ, เอโก อทุติโย อหุ;

มมสฺสมํ อุปคจฺฉิ, ชานนฺโต สพฺพกาลิกํฯ

‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, วนฺทิตฺวาน จ สุพฺพตํ;

อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, โกลํ พุทฺธสฺสทาสหํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โกลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺเต ปน ปติฏฺฐิโต อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาปปวาหนกิตฺตนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[345]

‘‘ปาโต มชฺฌนฺหิกํ สายํ, ติกฺขตฺตุํ ทิวสสฺสหํ;

โอตริํ อุทกํ โสหํ, คยาย คยผคฺคุยาฯ

[346]

‘‘ยํ มยา ปกตํ ปาปํ, ปุพฺเพ อญฺญาสุ ชาติสุ;

ตํ ทานีธ ปวาเหมิ, เอวํทิฏฺฐิ ปุเร อหุํฯ

[347]